پروانه مونارک
سلام به همراهان هميشگي‌مون !
وقتي وارد دورۀ دوم متوسطه و پايه دهم مي‌شيم با ورق زدن کتاب زيست‌مون، اولين جانداري که باهاش آشنا مي‌شيم پروانه مونارکه !
تو اين مطلب بيشتر قصد داريم علت انتخاب اين جاندار رو از ديد طراح کتاب بررسي کنيم.
علوم تجربي، علميه که بايد تجربه‌ش کنيم خب طبيعتاً زيست‌شناسي هم که شاخه‌اي از اون هستش رو موضوعاتي کار مي‌کنه که قابل مشاهده و اندازه‌گيري باشه.
همونطور که تو متن کتاب هم بهش اشاره کرده، می‌گه دانشمندان پس از سال‌ها پژوهش به تازگي معماي پروانۀ مونارک، که چطوري مهاجرت مي‌کنه رو حل کردن و اين اولين و ساده‌ترين قدم در زمينۀ انتخاب پروانه مونارک به عنوان اولين موضوعه؛ يعني موضوعي که قابل مشاهده و اندازه‌گيري هستش.
دليل بعدي که بخوايم براي انتخاب پروانه مونارک ذکر کنيم به کتاب علوم سال نهم برمي‌گرده، کتابي که شامل 15 فصله که پنج فصل آخرش به بحث تقسيم‌بندي جانداران مربوط ميشه يعني دانش‌آموزي که تازه، وارد سال دهم شده و مدت زمان زيادي نيست که اين مطالب رو خونده و يه جورايي تداعي کننده اين 5 فصل علوم سال نهم خواهد بود و اونجا با موضوع پروانه‌ها آشنا شدن که پروانه‌ها جزو حشرات محسوب ميشن حشراتم که بخشي از بند پايان‌اند طبيعتاً بند پايان هم جزء بي‌مهرگان به حساب ميان. از اونجا که بي‌مهرگان جزء جانوران و جانوران هم بخشي از يوکاريوت ها به حساب ميان.
يکي از معدود فصل‌هاي ساده‌اي که تو طول دورۀ سه سالۀ متوسطۀ دوم باهاش برخورد مي‌کنيم؛ فصل 8 سال دوازدهم يعني آخرين فصل سال دوازدهم با موضوع رفتارشناسيه.
با توجه به اين که دانش آموزا، تازه وارد دورۀ دوم ميشن و هنوز اطلاعاتي زيادي در مورد اين دوره ندارن و ممکنه مدتي بگذره تا خودشون رو تطبيق بدن. بنابراين موضوع ساده‌اي از رفتارشناسي رو انتخاب کردن تا در همين جهت پيش برن.
مهاجرت در واقع نوعي رفتار غريزي يا ژني به حساب مياد يعني قابل آموختن نيست و دستورالعمل اون رو از طريق ژن‌ها از والدين دريافت مي‌کنن. اگه بخوايم مهاجرت رو تعريف کنيم يعني جابه‌جايي طولاني مدت و به صورت رفتي و برگشتي را گويند و در متن کتاب هم به همين موضوع اشاره کرده که پروانه‌هاي مونارک هر سال هزاران کيلومتر را از مکزيک تا جنوب کانادا و بالاعکس مي‌پيمايند بنابراين مي‌تونيم بگيم که مهاجرت بايد اولاً مسير طولاني داشته باشه و دوماً به صورت رفت و برگشتي باشه.
از دلايل ديگه‌اي که مي‌تونيم به انتخاب پروانۀ مونارک براي اولين موضوع اشاره کنيم بحث تحقيق و پژوهش هستش. با توجه به اين که اساس علم تجربي مشاهده و اندازه‌گيري هستش و اين دو فاکتور هم پايه و اساس تحقيق و پژوهش‌اند بنابراين با اشارۀ کتاب به اين موضوع (که زيست شناسان پس از سال‌ها پژوهش به تازگي اين معما را حل کرده اند) متوجه مي‌شيم که اولاً بايد نگرشي پژوهشي داشته باشيم ثانياً صبور بوده چون ممکنه يک پژوهش، سال‌ها به طول بينجامه تا به نتيجه برسه و در اين بين ممکنه بارها شکست بخورن.
دليل بعدي و شايد دليل اصلي انتخاب اين جاندار به موضوعات فصل‌هاي بعد مربوط ميشه. در فصل هاي بعدي به دستگاه هاي مختلف بدن مي‌پردازن يعني دستگاه گوارش، تنفس، گردش خون و دفع مواد و…. و در تمامي اين فصل‌ها به حشرات اشاره شده پس بهترين عنوان براي شروع کار مي‌تونه حشرات باشه. دانش‌آموزا پس از مطالعۀ 5 فصل اول زيست دهم به‌راحتي مي‌تونن سيستم‌هاي مختلف کارکرد بدن رو به حشرات يا پروانه مونارک نسبت دهند؛ مثلاً:
- پس از پايان مطالعۀ فصل دوم به‌راحتي تشخيص ميدن که حشرات، سيستم گوارشي‌شون از نوع لولۀ گوارشي هستش بنابراين چون پروانه مونارک همانند ملخ که تو فصل دوم ذکر کرده نوعي حشره محسوب ميشه؛ پس سيستم گوارشي هر دوشون از نوع لولۀ گوارشي هستش. حتي اين ارتباط به سال يازدهم هم نسبت داده ميشه. يعني زماني که با زنبور و جيرجيرک آشنا ميشن؛ متوجه ميشن که اونا هم نوعي حشره هستن پس سيستم گوارشي اون‌ها هم همون لولۀ گوارشيه.
- پس از پايان مطالعه فصل سوم، دانش آموزا متوجه ميشن که حشرات، سيستم تنفسي‌شون از نوع نايديسيه که مستقيم‌ترين و کارآمدترين سيستم تنفسيه. بنابراين با همين استنباط ميشه گفت پروانه مونارک و يا ساير حشرات مثل ملخ و زنبور و جيرجيرک هم سيستم تنفسي‌شون نايديسي خواهد بود.
- پس از مطالعۀ فصل چهارم، دانش آموزا مي‌فهمن که حشرات داراي سيستم گردش مواد بازند و قلب‌شون تو سطح پشتي قرار داره پس با همين دست فرمون!!! مي‌فهمن که سيستم گردش مواد مونارک و ملخ و زنبور و جيرجيرک هم از نوع باز خواهد بود که مايعي به نام همولنف در رگ‌ها جريان داره و فاقد مويرگ و سياهرگ هم هستن.
- پس از پايان فصل پنجم در گفتار آخر، دوباره ملخ رو مثل فصل دوم مثال آورده که سيستم دفع موادشون از نوع لوله‌هاي مالپيگي هستش پس مونارک و زنبور و جيرجيرک هم از همين سيستم استفاده مي‌کنن که سيستمي متصل به روده بوده و با کمک دستگاه گوارش انجام ميشه.
همين روال رو مي‌تونيم براي مطالب سال يازدهم و دوازدهم هم براي پروانۀ مونارک نوشت که مي‌تونه کمک شاياني به دانش‌آموزاي کنکوري در جهت جمع‌بندي مطالب کنه مثلاً:
- سيستم عصبي حشرات مثل مونارک به صورت مرکزي و محيطيه که مرکزيش شامل مغز و يک طناب عصبي شکمي گره داره و مغزشون از چند گره به هم جوش خورده تشکيل شده.
- نوع چشم حشرات مثل مونارک جدا از چشم اصلي از نوع چشم مرکبه که تصاوير موزائيکي رو ايجاد مي‌کنه.
- نوع اسکلت در حشرات از نوع اسکلت بيرونيه.
- دفاع در حشرات چون جزو بي‌مهرگان‌اند فقط از نوع دفاع غير اختصاصيه.
- لقاح در حشرات به صورت داخلي انجام ميشه.
- حشرات چون يوکاريوت هستن پس مادۀ وراثتي‌شون هم در هسته وجود داره و هم در دو اندامک سيتوپلاسم به اسم ميتوکندري و کلروپلاست. که در اين اندامک‌ها فقط به صورت دناي حلقويه ولي در هسته به صور کروموزوم و کروماتين هستش.
- براي همانندسازي دنا در حشرات چون يوکاريوت هستن چندين جايگاه آغاز براي همانندسازي وجود داره.
- در حشرات، رونويسي در هسته و ترجمه در سيتوپلاسم و دراندامک ريبوزوم انجام ميشه.
- جهت رونويسي در حشرات سه نوع آنزيم رنابسپاراز فعاليت مي‌کنن.
- در تنظيم بيان ژن‌شون فاقد مهارکننده هستن ولي مي‌تونن افزاينده رو داشته باشن.
پس حالا متوجه مي‌شيم اولين جانداري که طراح کتاب براي اولين موضوع زيست‌شناسي انتخاب کرده مي‌تونه بيشتر مباحث اين سه ساله رو باهاش ترکيب کرد. پس انتخاب، انتخاب مناسبيه البته اگه با اين ديد بخونيدش!!!
