شيره های گوارشی
سلام به همراهان هميشگي مشاوراني!
بحث گوارش يکي از مهم‌ترين فصل‌هاي سال دهم به حساب مياد و با توجه به اين که در فصل دوم تدريس ميشه يعني زماني که تازه دانش آموزهاي دهمي، سال تحصيلي رو شروع کردن و هنوز به خوبي با تغيير دوره از دورۀ اول متوسطه به دورۀ دوم و با تغييرات اساسيش کنار نيومدن و خودشون رو تطبيق ندادن بنابراين تعداد زيادي از همين دانش آموزها تو بحث دستگاه گوارش احساس ضعف مي‌کنن. يکي از همين ضعف ها تو بحث گوارش، مربوط به شيره‌هاي گوارشي است.
تو اين مطلب بيشتر سعي داريم شيره‌هاي گوارشي که تو فصل دو سال دهم مطرح شده رو مقايسه و اجزاي تشکيل دهنده و نقش‌شون رو بررسي کنيم.
1. بزاق
شايد نتونيم که بزاق رو نوعي شيره گوارشی به حساب بياريم اما چون ترکيبات موجود در بزاق شباهت‌هايي به شيره‌هاي گوارشي داره ذکر نکاتي در مورد بزاق قطعاً خالي از لطف نخواهد بود.
اجازه بديد قبل از هر چيزي در مورد منشأ بزاق يعني غده‌هاي بزاقي توضيحاتي رو ارائه بدم. دو نوع غده بزاقي داخل دهان وجود داره يکي‌ش غده‌هاي بزاقي بزرگ و ديگري هم غده‌هاي بزاقي کوچک و پراکنده است. غده‌هاي بزاقي بزرگ هم سه نوع‌اند که از هر کدوم‌شون يک جفت تو دهان وجود داره که اين سه نوع شامل: بناگوشي، زير زباني و زير آرواره‌اي هستش اين هم بگم که زير آرواره‌اي رو تحت فکي هم مي‌گن.
بناگوشي بالاترين و بزرگترين غده بزاقي بوده که ترشحاتش يعني بزاق رو با يه مجرا به بخش بالايي فک بالا مي‌ريزه.
زير آرواره‌اي يا تحت فکي هم که پايين‌ترين غده بزاقي بوده و بیشترين ترشحات رو داره.
حالا بريم سراغ مواد تشکيل دهندۀ بزاق:
- بيش از 99 درصد بزاق رو مولکول آب تشکيل مي‌ده و بقيه رو هم يه سري مواد تشکيل ميدن که الان بهشون اشاره مي‌کنم:
- يک سري يون مثل بي کربنات (دقت کنيد فقط بي کربنات نيستش‌ها!)
- موسين رو هم داره (البته وقتي با آب ترکيب بشه به صورت ماده مخاطي يا موکوز در مياد)
- و دو نوع آنزيم که يکي‌ش آميلازه و ديگري هم ليزوزيم
بذاريد يه کم در مورد اين آنزيم‌ها صحبت کنيم چون بزاق تو دستگاه گوارش تو گوارش شيميايي نقش داره و اين نقشش هم بيشتر به خاطر وجود همين آنزيم يعني آميلازه.
آميلاز که در واقع نوعي آنزيم گوارشيه که خودش از پروتئين تشکيل شده پس واحد سازنده‌ش همون آمينواسيدها هستن. واژه آميلاز از ترکيب دو واژه آميلوم (نشاسته) و آز تشکيل شده و همونطور که متوجه شدين تو گوارش نشاسته نقش داره البته اونم گوارش ناقص نه گوارش کامل. حالا منظور از گوارش ناقص چيه؟
مي‌دونيم که نشاسته جزء پلي ساکاريدهاست و از ترکيب چندين گلوکز ساخته شده. آنزيم هايي باعث مي‌شن مادۀ مورد نظر به کوچکترين واحد سازنده‌ش تبديل بشه رو مي‌گن گوارش‌شون کامله که اين آنزيم‌ها بيشتر تو روده باريک فعاليت مي‌کنن اما آنزيم‌هايي که ماده مورد نظر رو مي‌شکنن ولي نمي‌تونن به کوچکترين واحد سازنده تبديل کنن رو مي‌گن که گوارش‌شون ناقص انجام شده و همين آنزيم مورد نظرمون يعني آميلاز در واقع نشاسته رو به ذره‌اي کوچک‌تر از نشاسته و بزرگتر از گلوکز تبديل مي‌کنه به همين علته که مي‌گن گوارشش ناقص انجام ميشه. اين هم بگم که گوارش کربوهيدرات‌ها از دهان و با اثر همين آنزيم آميلاز بزاق شروع ميشه.
آنزيم ديگه‌اي که تو بزاق وجود داره ليزوزيمه. قبل از هر چيزي اين رو بگم که ليزوزيم رو با ليزوزوم (نوعي اندامکه) و ريبوزوم (اونم نوعي اندامکه) و ريزوبيوم (نوعي باکتريه) قاطي نکنيد. ليزوزيم نوعي آنزيم غير گوارشيه که جنس اون هم پروتئينيه و به جز بزاق تو عرق و اشک هم وجود داره. نقش ليزوزيم اينه که باعث ميشه ديوارۀ ياخته‌اي باکتري‌ها تخريب بشه (دقت کنيد ديواره نه غشا) و جزء خط اول دفاع غير اختصاصي محسوب ميشه و به اين ترتيب در ضد عفوني کردن دهان موثره.
2. شیره معده
يکي از شيره‌هاي مهم تو دستگاه گوارش همين شيره معده است که از ياخته‌هاي خود معده ترشح ميشه. اين شيره شامل مواديه مثل:
- مولکول آب (مثل بزاق اينم آب داره ولي نه به اندازه بزاق)
- موسين هم داره که وقتي با آب ترکيب بشه تبديل به ماده مخاطي يا موکوز ميشه
- يه سري يون هم داره مثل بي کربنات (مثل بزاق)
- دو نوع هم آنزيم داره به اسم‌هاي ليپاز و پروتئاز که به ترتيب روي مولکول‌هاي ليپيد و پروتئين اثر مي‌ذارن ولي اين آنزيم‌ها هم مثل آنزيم‌هاي بزاق گوارش‌شون به صورت ناقص انجام ميشه
- و اما مهم‌ترين بخشش به اسيد معده مربوط ميشه که فقط مختص شيره معده است و تو هيچ شيره ديگه‌اي وجود نداره
حالا بريم سراغ اون ياخته‌هايي از معده که اين مواد رو ترشح مي‌کنن:
موسين که از ياخته‌هاي پوششي لايه مخاطي معده ترشح ميشه و تو ترشح ماده مخاطي هم ياخته‌هاي پوششي سطحي در بخش حفره معده و هم ياخته‌هاي ترشح کننده ماده مخاطي در بخش غده مخاط معده نقش دارن. يون بي کربنات هم توسط ياخته‌هاي پوششي سطحي بخش حفره در غده مخاط معده ترشح ميشه
آنزيم‌هاي ليپاز و پروتئازم که توسط ياخته‌هاي اصلي بخش غده مخاط معده ترشح مي‌شن
و اسيد معده يا همون اسيد کلريدريک (HCL) که از ياخته‌هاي کناري يا جانبي بخش غده مخاط معده ترشح ميشه
اين هم اشاره کنم که همين اسيد معده اينقدر قدرت اسيديش بالاست که تو بيرون مي‌تونه فلز رو هم ذوب کنه اما چرا آسيبي به خود معده نمي‌رسونه که علتش وجود لايه‌اي محافظ در معده به اسم لايه ژله‌اي قليايي و محافظه. در صورت آسيب همين بخشه که مي‌گن طرف به زخم معده مبتلا شده.
3. شیره روده
منظور روده باريکه که اون هم شيره‌اي جهت کمک به گوارش شيميايي تو روده ترشح مي‌کنه.
مواد تشکيل دهنده‌ش شامل:
- مولکول آب
- موسين و ماده مخاطي
- يون‌هايي مثل بي‌کربنات
- يه سري آنزيم که تنوع‌شون از دو شيره قبلي بيشتره و بيشتر گوارش‌شون به صورت کامل انجام ميشه
4. شیره لوزالمعده
لوزالمعده جزء لوله گوارش نيست و در واقع اندامي مرتبط با لوله گوارشه و به همين واسطه است که جزء دستگاه گوارش محسوب ميشه.
لوزالمعده يا پانکراس نوعي غده درون ريز هم محسوب ميشه بنابراين جزء دستگاه غدد درون ريز هم محسوب ميشه. حالا منظور از درون ريز چيه؟
منظور اينه که ترشحات خودش رو به خون مي‌ريزه. در واقع بايد بگم لوزالمعده يا پانکراس هم بخش درون ريز داره و هم بخش برون ريز. بخش درون ريزش تو دستگاه غدد درون ريز نقش داره و دو هورمون به اسم‌هاي انسولين و گلوکاگون رو ترشح مي‌کنه. در حالي که بخش برون ريزش که ترشحاتش رو برخلاف بخش درون ريز به مجرايي به اسم مجراي لوله گوارش مي‌ريزه در دستگاه گوارش نقش داره و شيره لوزالمعده رو ترشح مي‌کنه که اين شيره هم تو گوارش شيميايي تو روده باريک نقش داره چون لوزالمعده، خودش گوارشي انجام نمي‌ده.
حالا ترکيبات شيره لوزالمعده چيه؟
- يون بي کربنات (دقت کنيد که اينجا فقط يون بي کربناته‌ها!)
- تمامي انواع آنزيم‌هاي لازم جهت گوارش
اين آنزيم‌هاي شيره لوزالمعده بهترين و قوي‌ترين نوع آنزيم‌ها هستن. ذکر اين نکته هم ضروريه که بگم شيره لوزالمعده تو گوارش شيميايي تو روده نقش ايفا مي‌کنه بنابراين از طريق دو مجرا اين شيره به روده باريک ريخته ميشه که يکي از مجراهاش اختصاصي و مجراي ديگه‌ش با مجراي صفرا مشترکه.
حالا اجازه بدين يک جمع‌بندي کوچيکی انجام بديم:
- به جز شيره لوزالمعده تو بقيه‌شون مولکول آب وجود داشت.
- يون بي کربنات تو همه‌شون موجود بود.
- تو همه شون هم موسين و ماده مخاطي موجود بود به جز شيره لوزالمعده.
- همه‌شون حاوي آنزيم بودن اما تنوع آنزيم تو شيره لوزالمعده از همه‌شون بيشتر بود.
- اسيد کلريدريک فقط تو شيره معده موجود بود.
امیدوارم از این مطلب لذت برده باشید. نویسنده: کاوه شیلان آبادی
