منظور از زیست‌شناسی پایه چیست ؟
سلام به بچه های گل تجربی !
قطعاً دانش آموزانی که مباحث پایه زیست شناسی رو خوب بلد نباشن ، هنگام مطالعه فصول مختلف با چالش هایی روبرو میشن که خودشونم از درون متوجه میشن که پایه و ستون درس خوندشون تو زیست شناسی متزلزله و با کوچکترین پیچیدگی سوال همه چیز رو باهم قاطی میکنن . حالا میخوای بدونی مباحث پایه تو زیست شناسی کدوم ها هستن ؟ پس تجربی های عزیز تو ادامه مطلب با ما همراه باشید !
1.مباحث پایه زیست جانوری و گیاهی :
یه دانش آموز تجربی حتماً باید رده بندی جانداران رو قبل از هر چیزی بلد باشه . تو بحث رده بندی هم که باید بدونید جانداران به دو بخش پروکاریوت و یوکاریوت تقسیم میشن ، طبیعتاً پروکاریوتها شامل باکتری ها و یوکاریوت ها شامل آغازیان ، قارچ ها ، گیاهان و جانوران هستن . تو دوره سه ساله متوسطه دوم نظام جدید شما دانش آموزان عزیز فقط رو بحث جانوری و گیاهی کار میکنید و تو بحث گیاهی هم فقط بحث نهاندانگان رو می خونید ( برخلاف نظام قدیم که همه جانداران رو باید می خوندید ). مباحث پایه برای بخش جانوری به فصل 1 سال دهم و برای بخش گیاهی به فصل 6 سال دهم مربوط میشه . البته شخصاً به عنوان یه دبیر زیست شناسی همیشه ترجیح دادم تو گفتار سه فصل 1 سال دهم که یاخته جانوری رو شرح میدم همون جا ساختار یاخته گیاهی رو هم شرح بدم که دانش آموزا همون جا تفاوت ساختاری این دو یاخته رو یاد بگیرن . جایی نرید همین جا بمونید می خوام تفاوت ساختاری این دو یاخته یعنی جانوری و گیاهی رو شرح بدم :
یاخته جانوری :
ساختار یه یاخته جانوری از خارج به داخل شامل : غشای یاخته ای ، سیتوپلاسم ، اندامک ها و هسته هستش ( که البته هسته هم در واقع نوعی اندامکه اما تفاوت اصلی بین یوکاریوت ها و پروکاریوت ها محسوب میشه پس این اندمک رو جدا بررسی می کنیم ) که مجموع این چند تا بخش رو اصطلاحاً پروتوپلاسم می گن . چون چیزی از یاخته جانوری باقی نمونده که پروتوپلاسم نداشته باشه ، عموماً پروتوپلاسم رو معادل یاخته جانوری در نظر می گیرن .
یاخته گیاهی :
ساختار یه یاخته گیاهی هم از خارج به داخل شامل : دیواره یاخته ای ، غشای یاخته ای ، سیتوپلاسم ، اندامک ها و هسته هستش . مجموع این بخش های یاخته گیاهی رو به جز دیواره اصطلاحاً پروتوپلاست می گن . به علت این که دیواره بخشی از یاخته گیاهی محسوب میشه ولی جزو پروتوپلاست نیست پس نمیشه پروتوپلاست رو معادل یاخته گیاهی در نظر گرفت . بر همین اساس یاخته گیاهی زنده به یاخته ای میگن که شامل دیواره و پروتوپلاست باشه اما یاخته گیاهی مرده فقط شامل دیواره هستش ، بنابراین یاخته گیاهی چه زنده باشه و چه مرده حتماً دیواره رو داره پس با وجود دیواره زنده و مرده بودن یاخته گیاهی مشخص نمیشه و این موضوع رو داشتن یا نداشتن پروتوپلاست مشخص می کنه .
سوالی که این جا پیش میاد تفاوت پروتوپلاسم با پروتوپلاسته ! این دو تا رو تقریباً میشه معادل هم در نظر گرفت حالا چرا میگیم تقریباً ؟ علتش اینه که این دو تا تو وجود برخی اندامک ها تفاوت دارن یعنی یاخته جانوری ممکنه اندامک هایی داشته باشه که یاخته گیاهی اونهارو نداشته باشه مثل لیزوزوم ، یا این که یاخته گیاهی اندامک هایی رو داشته باشه که یاخته جانوری اونهارو نداشته باشه مثل واکوئول و پلاست ها .
2.زیست پایه جانوری :
همون طور که تو مباحث بالا عرض کردم بخش پایه واسه زیست جانوری فصل 1 سال دهم هستش ، اما موضوعات اصلی این فصل که باید بلد باشید تا تو فصل های دیگه کم نیارید شامل موارد زیر هستش :
1.تفاوت یاخته با مولکول : ساختار یاخته رو که توضیح دادیم اما باید بدونید مولکول ها رو به دو بخش تقسیم می کنن ، درشت مولکول ( مولکول زیستی یا مواد آلی ) و کوچک مولکول ( مواد معدنی ) . خود درشت مولکول ها هم شامل 1.نوکلئیک اسید ها 2. پروتئین ها 3. لیپید ها 4. کربوهیدرات ها هستن اما کوچک مولکول ها گستره ترن و شامل همه مواد به جز این 4 تا خواهند بود .نمیخوام زیاد بحث رو باز کنم در واقع هدف از نوشتن این مطلب جهت دهی و مسیردهی به دانش اموزاست . اینو گفتم که بدونید هر کدوم از این مولکول هایی که اسم بردیم خودشون به چندین بخش دیگه تقسیم میشن که برید تو همون فصل اول گفتار دوم اینارو یاد بگیرید .
- ساختار یاخته جانوری : تو همین مطلب مفصل توضیح دادیم ولی لازمه تو گفتار 3 فصل اول ، ساختار مواد تشکیل دهنده غشای یاخته ای ، مواد تشکیل دهنده هسته و نقش اونا ، نقش هر یک از اندامکها و ساختار مواد تشکیل دهنده سیتوپلاسم رو یاد بگیرید .
3.روش های عبور مواد از یاخته ها : بخش مهم دیگه ای که تو هرسه سال یقه تون رو میگیره و ولتون نمیکنه همین بحثه .مولکول ها از یاخته ها کوچیکترن و میتونن به یاخته وارد یا از اون خارج بشن ( البته با نظارت غشا ) . روش عبور مولکول ها بسته به نوع مولکول ها فرق داره ، حالا میگی چطور؟
درشت مولکول ها با دو روش این کار رو انجام میدن 1. آندوسیتوز ( درون بری) 2. اگزوسیتوز ( برون رانی ) .همون طور که قبلاً هم اشاره کردم وارد جزئیات نمیشیم تا از هدف اصلی موضوعمون دور نشیم .فقط این جا چند تا نکته رو باید بگم : 1. پروکاریوت ها آندو و اگزو سیتوز ندارن 2. آندوسیتوزم دو نوعه ( پینوسیتوز و فاگوسیتوز ) ، با فاگوسیتوز تو چندین فصل از سال دهم و یازدهم درگیر خواهید شد .3. تو آندو و اگزو سیتوز به هیچ عنوان واسطه ها یعنی پروتئین های غشا دخالت ندارن و این کار با کمک فسفولیپیدهای غشا انجام میشه 4. هر دوی این روشها با مصرف ATP انجام میشن ، یعنی با واکنش آبکافت یه فسفات ازش جدا میشه تا انرژیش آزاد بشه . آبکافتم که میدونید با مصرف مولکول آب همراهه .
- بافت های جانوری : شامل 4 تا بافت پوششی ، پیوندی ، ماهیچه ای و عصبیه که بدون ذکر جزئیات فقط چند تا نکته رو عرض میکنم خدمتتون :
بافت پوشش : ساده ترین بافته ، فاصله بین یاخته هاش کمه ، غشای پایه رو داره که مختص بافت پوششیه ، غشای پایه یاخته نیست بلکه از چند تا مواد تشکیل شده (رشته های پروتئین و گلیکوپروتئینی ) ، بافت های پوششی به دو بخش ساده ( یک لایه ) و مرکب ( چند لایه ) تقسیم میشن که هر کدومشون شامل سه تا شکل سنگفرشی ، استوانه ای و مکعبی هستن .
بافت پیوندی : فراوانترین بافته ، فاصله بین یاخته هاش زیاده ، تنوع یاخته هاشونم زیاده ، رشته های پروتئینی کلاژن و الاستیک دارن ، ماده زمینه ای رو دارن که مختص بافت پیوندیه ، شامل 6 نوع بافت پیوندی سست ، متراکم ، چربی ، خون ، استخوان و غضروف هستن.
اینم بگم که قاطی نشه : بافت پیوندی چربی با مولکول چربی ( تری گلیسرید ) فرق داره در واقع مولکول چرب تو یاخته های بافت چربی ذخیره میشه .
3. زیست پایه گیاهی :
بخش پایه واسه مبحث گیاهی فصل 6 سال دهم هستش که باید تو این فصل رو این مباحث پایه کار بشه :
1.تاریخچه کشف یاخته : همون طور که کتابم اشاره کرده ، در کل اولین یاخته ای که کشف شد توسط رابرت هوک و یاخته های بافتی مرده و گیاهی به نام چوب پنبه یا همون سوبرین بود ، پس یادتون باشه اولین یاخته ای که کشف شد یاخته ای گیاهی و مرده بود یعنی فقط شامل دیواره بود و پروتوپلاست نداشت . ضمناً رابرت هوک رو با لیون هوک ( کاشف میکروب ) قاطی نکنید .
- ویژگی های خاص یاخته گیاهی نسبت به یاخته جانوری : تو یاخته ی گیاهی دیواره و اندامک های واکوئول و پلاست ها ( شامل کلروپلاست ، کروموپلاست و آمیلو پلاست ) ساختارهایی هستن که تو یاخته گیاهی وجود دارن و یاخته های جانوری فاقد اونها هستن .دیگه نگم که چرا وارد جزئیات نمیشیم !!!!!
- بافت های گیاهی : این بافت ها تو گیاهان به صورت سامانه ای هستن و شامل سه سامانه :
پوششی ، زمینه ای و آوندی هستن .
بافت پوششی : که از اسمشم مشخصه پوشش دهنده سطح گیاهان هستن و شامل روپوست ، پیراپوست ، پوستک ، یاخته نگهبان روزنه ، کرک و تار کشنده هستش
بافت زمینه ای : که اونم شامل سه بخش پارانشیمی ، کلانشیمی و اسکلرانشیمی هستش که تو این بین پارانشیم و کلانشیم زنده و اسکلرانشیم مرده محسوب میشه
بافت آوندی : هم شامل آوند چوبی و هم آوند آبکشی هستش که البته آوند چوبی هم خودش شامل تراکئید و عناصر آوندیه .آوند چوبی بافتی مرده ولی آوند آبکشی بافتی زنده محسوب میشه .
- یاخته های بنیادی مریستمی : این یاخته ها بنیادی هستن و تقسیم میتوز زیادی دارن ، در واقع بافت های گیاهی رو می سازن و به دو بخش مریستم نخستین و مریستم پسین تقسیم می شن که مریستم های نخستین هم تو نهانداگان تک لپه و هم تو نهاندانگان دو لپه ولی مریستم های پسین فقط تو نهاندانگان دو لپه ای حضور دارن .
و در آخر دوباره این نکته رو ذکر میکنم که هدف اصلی متن ،آشنایی دانش آموزان و جهت دهی به اونا در زمینه شناسایی مباحث پایه هستش نه تدریس مطالب ذکر شده که ایشالله تو بخش های تخصصی تری هر کدوم از بخش های ذکر شده تو این مطلب رو مفصلاً بحث خواهم کرد .
امیدوارم از این مطلب لذت برده باشید .
نویسنده : کاوه شیلان آبادی
